De Soko J-22 Orao (Servisch: Oрао, letterlijk 'adelaar') is een Joegoslavisch tweemotorig, subsonisch grondaanvals- en luchtverkenningsvliegtuig. Het werd ontwikkeld en gebouwd in samenwerking door SOKO in Joegoslavië en door Avioane Craiova in buurland Roemenië, in de laatste bekend als de IAR-93 Vultur.
De Orao was ontworpen om te functioneren als een eenpersoonsversie voor hoofdaanvallen of als een gevechtsklare versie met twee piloten, waarbij de laatste voornamelijk bedoeld was voor geavanceerde vlieg- en wapentrainingstaken. Het werd in de jaren 1970 ontwikkeld als een gezamenlijk Joegoslavisch-Roemeens project, bekend als YuRom. Vroege ambities om een supersonisch gevechtsvliegtuig te produceren werden gedwarsboomd door de onwil van Groot-Brittannië om toe te staan dat de gewenste motor in licentie werd geproduceerd in Oost-Europa. Verdere problemen bij het monteren van een naverbrander op de oudere Rolls-Royce Viper belemmerden ook de ontwikkeling en de prestaties van vroege versies.
Het vliegtuig vloog voor het eerst in november 1974 en zou de luchtmachten van zowel Roemenië als Joegoslavië uitrusten, evenals verschillende opvolgers van Joegoslavië. Op 22 november 1984 werd de Orao het eerste door Joegoslavië ontworpen vliegtuig dat Mach 1 overschreed, zij het tijdens een ondiepe duik. In de jaren 90 kwam het type in actie tijdens de Joegoslavische oorlogen, waarbij het meestal grondaanvalsmissies uitvoerde tegen afgescheiden militaire facties zoals het Kosovo Bevrijdingsleger (KLA). Vanaf juli 2019 is de Servische luchtmacht en luchtverdediging de enige entiteit die het type nog in dienst heeft.
De J-22 Orao is een tweemotorig gevechtsvliegtuig dat is ontworpen voor het uitvoeren van close air support (CAS), grondaanvals- en tactische verkenningsmissies, en beschikte ook over een beperkte luchtverdedigingscapaciteit. De tweezits versie, de NJ-22, werd voornamelijk gebruikt voor verschillende trainingsdoeleinden, waaronder de geavanceerde vlieg- en wapentrainingsprogramma's, maar kon ook worden gebruikt voor gevechtsmissies.
De Orao werd uitgerust met standaard communicatie- en navigatieapparatuur, de laatste inclusief een door Honeywell gebouwd SGP500 twin-gyroscoop navigatiesysteem. Het bevatte een vuurleidings- en wapenbeheersysteem dat gebruik maakte van het door Thomson-CSF gebouwde VE-120T head-up display (HUD) (dat het originele Ferranti ISIS D-282 gyrovizier verving). Op het gebied van defensieve sensoren en systemen was het uitgerust met een Iskra SO-1 radarwaarschuwingsontvanger (RWR) en voorziening voor maximaal drie chaff/flare-dispensers, evenals een P10-65-13 passieve stoorzenderpod. Optioneel kunnen nog meer pods worden gemonteerd, waaronder een optische/infrarood verkenningspod of een optische verkennings-/stoorzenderpod.
In de jaren 90 waren verschillende upgradeprogramma's voor de J-22 voorgesteld; Naar verluidt zouden dergelijke inspanningen gericht zijn geweest op de avionica van het vliegtuig. Dergelijke ambities werden echter zwaar ondermijnd door de ontmanteling van de Mostar-fabriek in Bosnië-Hercegovina tijdens de Joegoslavische oorlogen en de Roemeense Revolutie. Aan het einde van 2010 lanceerde Servië een groot moderniseringsprogramma waarbij zowel de J-22- als NJ-22-vloten betrokken waren. Onofficieel aangeduid als Orao 2.0, omvatte dit werk de installatie van nieuwe navigatie- en richtsystemen, waaronder Safran's Sigma 95 traagheidsnavigatiesysteem, een missiecomputer en multifunctionele displays in de achterste cockpit van de NJ-22 die, samen met nieuwe bewapening, bedoeld is om het type effectiever te maken in grondaanvalsmissies. Een meer omvattende tweede fase is het bereiken van de "volledige digitalisering" van de cockpit van het vliegtuig.
De eerste eenheid van de Joegoslavische luchtmacht die de J-22 ontving, was het 351e (verkenningsluchtvaartsquadron) van de 82e Luchtvaartbrigade, Cerklje. Tot de oorlog van 1991 waren er slechts drie squadrons volledig uitgerust met J-22 aanvalsvliegtuigen en NJ-22 trainer-aanvalsvliegtuigen; dit zijn het 238e (jachtbommenwerper luchtvaart squadron) van de 82e Luchtvaartbrigade, 241e en 98e Luchtvaartbrigade en 242e en 127e Jachtbommenwerper Regiment, Golubovci Airbase. Er waren ook ongeveer drie squadrons gedeeltelijk uitgerust met J-22's.
Aan het begin van de Joegoslavische oorlogen vlogen in Slovenië J-22's over voor machtsvertoon, maar lieten geen bommen vallen. In 1991 vond de eerste offensieve actie van de J-22 plaats toen het Joegoslavische Nationale Leger ze gebruikte om doelen in Kroatië aan te vallen.
Als gevolg van de conflicten van de jaren 90 werd het merendeel van de vliegtuigen van de voormalige Joegoslavische luchtmacht verplaatst naar de Unie van Servië en Montenegro, waarbij kleinere strijdkrachten onder de controle kwamen van de andere nieuwe staten die waren ontstaan door het uiteenvallen van Joegoslavië, waarbij het JNA een squadron achterliet dat was uitgerust met negen Orao's in de Bosnisch-Servische Republika Srpska, met deze vliegtuigen die deel gaan uitmaken van de nieuwe Republika Srpska Air Force, gestationeerd in de buurt van Mahovljani Airport, buiten de hoofdstad. De luchtwaardigheid van deze vliegtuigen verslechterde al snel door de combinatie van beperkte financiering en de impact van internationale embargo's. In juni 2003 had de Republika Srpska Air Force een vloot van zeven J-22 Orao's. Deze vliegtuigen werden uiteindelijk geërfd door de verenigde Bosnische luchtmacht. In 2008 waren alle J-22's van Bosnië in opslag geplaatst, terwijl het land onderhandelde met buurland Servië om ze mogelijk te kopen; naar verluidt werd Servië gezien als de enige levensvatbare klant voor het type. Verschillende voormalige J-22's van de voormalige Joegoslavische luchtmacht werden ook geëxploiteerd door de luchtmacht van de Republiek Servisch Krajina na de terugtrekking van het Joegoslavische Nationale Leger uit Kroatië.
In juli 2019 had de Servische luchtmacht naar verluidt nog een vloot bestaande uit 10 J-22 en NJ-22 Oraos; naast deze luchtwaardige exemplaren heeft de luchtmacht ook nog meer toestellen in opslag, waaronder de IJ- en INJ-verkenningsvarianten. Volgens Flight International werd oorspronkelijk verwacht dat de levensduur van de Orao ongeveer 24 jaar zou zijn; Op basis van structurele inspecties zijn sommige toestellen in zo'n goede staat dat deze prognose effectief zou kunnen worden verdubbeld; na een revisie kunnen individuele J-22's worden goedgekeurd om nog eens 1.000 vlieguren te kunnen maken.
Litaki is sinds 2023 op de markt van spuitgiet modellen met deze Soko J-22 Orao als eerste model. De tweezitter versie van het toestel de NJ-22 is nu als tweede model op de markt gebracht. Ook dit model wordt geleverd in een stevige doos met een boven deksel met daarop een kleuren afbeelding van een Orao die aan de voorkant over een bladerdak van bos vliegt, met clustermunitie onder de vleugels aan de binnenste vleugelpylonen.
In de doos zitten twee hersluitbare zakken met zeven rechthoekige grijze frames, waarvan sommige met beschermende schuimvellen over de uiteinden, en een apart verpakte doorzichtige spuitgietframe ook met schuimbescherming. De schuimbescherming op de grijze delen is voor een aantal wapenpods. Deze hebben hele scherpe punten. Buiten het feit dat ze je venijnig kunnen prikken dient de bescherming om te voorkomen dat de punten afbreken en ze er niet meer origineel uitzien. Behandel ze met uiterste voorzichtigheid bij het samenvoegen van de onderdelen.
Een andere zak bevat het A5-instructieboekje met een kleurenomslag en twee Ziploc-zakken met decals, voorgesneden grijze vinylmaskers en Photoetch (PE) messing onderdelen die het pakket compleet maken, met uitzondering van drie vellen glanzend gedrukte profielen die aan beide zijden zijn bedrukt, en de glanzende kleurenprint op ware grootte van de boxart die u kunt inlijsten. In tegenstelling tot de J-22 is deze print op iets steviger karton gedrukt zodat hij minder snel kreukelt.
Voor het grootste gedeelte zijn de spuitgietframes gelijk aan die van de eenzitter (vleugel, staart, stabilo etc.) uiteraard met een vergrote cockpit ruimte voor twee vliegers waarvoor men de romphelften heeft verlengd. Het frame met de heldere onderdelen heeft nu alle onderdelen voor een tweezits cockpit, maar is van dezelfde kwaliteit als de eenzitter. Doordat de ontwerpers vanaf het begin al rekening hebben gehouden met deze tweezitter versie kloppen ook hier de panelen en paneellijnen niet. De lay-out op de tweezitter is identiek aan die op de eenzitter (een van de redenen waarom LITAKI de details van de paneellijnen aan de zijkant heeft opgeofferd om de paneellijnen van de openingen op de bovenste en onderste delen van de romp te behouden).
Net als bij de J-22 is de NJ-22 ook een staartzitter. Zorg dus voor voldoende gewicht in de neus. Litaki geeft dit overigens aan in de bouwbeschrijving.
De ontbrekende panellijnen zijn op zich eenvoudig aan te brengen gezien het relatief zachte plastic.
Mocht je de schaaltekeningen van Luka Midić kunnen vinden dan ben je helemaal spekkoper, helaas heb ik ze niet kunnen vinden. Eventueel kun je ook de Soko NJ 22 ORAO Twoseater panel lines scribing set for LITAKI kit van Aeropoxy aanschaffen als hulpmiddel. Dit zijn vinyl mallen voor de panels.
De photoetch set is exact dezelfde als voor de J-22. Bij de bouw van de J-versie hield je dus over, nu bij de NJ-versie gebruik je vrijwel alles. Stukje vooruitdenken en plannen van Litaki.
Belangrijk minpunt van dit model is het grotendeels ontbreken van locatie pins en andere vormen van het geleiden van het monteren van onderdelen. Simpel voorbeeld; de twee romphelften moet je compleet zonder enige montage hulp (mannetje/vrouwtje) verlijmen. Hierdoor ging het bij mij bij de bouw van de eenzitter goed mis omdat ik zoveel kracht uitoefende dat de twee helften weliswaar goed op elkaar zaten maar helemaal naar binnen waren gedrukt omdat er geen steun was. Aan de binnenkant dus steun aanbrengen, zie foto.
Het landingsgestel is voor mij een puzzel en ik heb in andere reviews gelezen dat ik daar niet de enige in ben. De beschrijving is hier niet duidelijk en kan zeker beter. Over de bouwbeschrijving gesproken, die is van hetzelfde formaat als de J-22 en wijkt uiteraard alleen af voor het tweezitter gedeelte. Niet alleen met betrekking tot het landingsgestel, maar in zijn geheel kan de beschrijving duidelijker. Af en toe is het echt puzzelen
Er zijn een royale zes versies met het decalset mogelijk en de afzonderlijke kleurprofielvellen hebben een extra pagina gewijd aan de locatie van de vele stencils op het toestel. Kleuren worden tijdens de instructiestappen in lettercodes genoemd, die overeenkomen met een tabel aan de achterkant van de bouwbeschrijving, met codes voor Mr Color, AMMO, AK Interactive en Tamiya, wat voldoende zou moeten zijn om over te stappen op het verfsysteem van uw voorkeur als de genoemde merken niet in uw collectie voorkomen. Uit de doos kun je een van de volgende versies bouwen:
S/n: 25504, Joegoslavische Luchtmacht, 242e Jachtbommenwerper Sqn., Golubovci-Podgorica Air Base, 1989
S/n: 25504, Luchtmacht van de Republiek Srpska, Banja Luka, 1996
S/n: 25526, GTA-002, Federale Republiek Joegoslavië, 1999
S/n: 25525, Servische luchtmacht, Batajnica Belgrado Air Base, 2007
S/n: 25528, Servische luchtmacht, Batajnica Belgrado Air Base, 2012
S/n: 25528, Servische luchtmacht, vliegbasis Batajnica Belgrado, 2023
De decals (zeefdruk) zien er strak uit en ik heb geen foutje kunnen vinden. Volgens de opgave zijn ze gedrukt door Decograph uit Zwitserland.
Ook in dit geval levert Litaka weer de cockpit maskers mee.
Nog wat losse opmerkingen;
Denk aan het op tijd voorboren van eventuele gaatjes voor bijvoorbeeld het wapentuig onder de vleugels en onder de romp. Die worden in de bouwbeschrijving aangegeven en omdat ze veelal aan de binnenkant van de onderdelen zitten zijn ze later niet meer te vinden.
Met betrekking tot de wapens geeft Litaki de ophangpunten van de 128 mm lightnings aan de binnenste vleugel pylons aan. Dat is niet correct, dit zijn altijd de buitenste voor operationeel gebruik! De beschrijving en het diagram is hier dus niet juist.
De bijgeleverde schietstoelen zijn zeker te gebruiken met de nodige aanpassingen, maar een mooier alternatief is de Reskit RSU72-0198 (MB MK.100).
De rolroer aansturing op de vleugels is duidelijk oversized en u kunt besluiten om hiervoor nieuwe, kleinere aan te brengen.
Let ook op, net als bij de eenzitter zijn blijkbaar hier ook een vroege en late versie van toepassing met bijbehorende andere onderdelen.
Conclusie
ook over dit model ben enthousiast. Litaki, uit de Ukraine, is nieuw op de modelbouw markt en heeft te maken met aanloopkosten, maar ook de kosten voor de mallen en ik moet zeggen ik ben onder de indruk van de geleverde kwaliteit voor een “newby”. De keuze van het onderwerp is een aparte, feit blijft er is nog geen enkel model van het toestel op de markt is.
De kwaliteit van de onderdelen is prima en wat ik snel heb droog gepast past zonder problemen mits je zorgt draagt voor “montage hulpen” waar Litaki die niet heeft aangebracht.
Het model heeft zeker zijn fouten met name de panellijnen, maar als je dat wilt zijn die te corrigeren dan wel nieuw aan te brengen. Bouwbeschrijving kan beter. Toch beschouw ik het model een welkome aanvulling voor de “cold war buffs” met de conflicten daarna en de Small Air Forces freaks, maar is zeker ook een apart item in iedere verzameling. De prijs is stevig en aan de bovenkant van de markt. Vaak is dat voor de specifieke liefhebber niet zo’n probleem.
Zeker een aanrader.
Met dank aan Litaki voor het beschikbaar stellen van een recensie-exemplaar.
Voor meer foto's bezoek mijn website modelFan,eu
https://modelfan.eu/litaki-soko-nj-22-orao/
